نماز و خانواده(كودك و مسجد)
نماز و خانواده(كودك و مسجد)
آنجا كه از تعليم و تربيت نسل نو وساختار بنيه فرهنگي جوانان سخن درميان است بالطبع آمادگيهاي روحي آنان در دوران كودكي ، درصفحه تحقيق دانشمندان علوم تربيتي و روان شناسان نقش مي بندد.
دوران كودكي انسان نسبت به ديگر حيوانات ، طولاني تر و حساس تراست . كودك به مراتب، بيشتر از ديگر حيوانات به مراقبت و پرستاري والدين نياز دارد....
هرچند روان شناسان درباب تعليم و تربيت كودك ديدگاهها و فرضيه هاي سه گانه اي دارند و به پيروان : «فرضيه يادگيري» ،« رشدگرايان»و «روانشناسان نوين انسان گرايانه» تقسيم شوند،اماوجه غالب باپيروان «فرضيه يادگيري»است . اين فرضيه ،ديدگاه منطقي تري دارد،وبسياري از پيروان ديگر فرضيه ها هم دراين ديدگاه شريكند.
طبق اين نظريه ، كودكان آن چيزي مي شوند كه والدين ازآنان مي سازند.درحقيقت والدين ، آموزگاران و ديگران، به انديشه و رفتار كودك سازمان مي دهند(ويليام،1373).
طبق اين تفكر، « دوران كودكي بقدري حساس است كه اگر از فرصت آن استفاده نشود وطفل ساخته و پرداخته نشود ، امكان بازسازي او هيچگاه چون اول مقدورنتواند بود. و دربسياري از موارد ، دوباره سازي او امري قريب به محال است . درحدود 3 تا 6 سالگي ، رشد كودك بسيار سريع است . و درهمين دوره بحراني رشد است كه مي توان به پرورش شخصيت اوهمت‌گماشت ، عادات نيكو وضروري را دراو ايجاد كرد،و او را به رعايت اصول و مقررات زندگي فردي و اجتماعي وادار نمود»(قائمي اميري،خانواده و تربيت كودك ،1350) .
فرهنگ
سعدي دراين باره ، چنين سروده است ( سعدي ،گلستان،باب تعليم و تربيت ):
هركه در خرديش ادب نكنند دربزرگي فلاح از او برخاست
چرب تر راچنانكه خواهي پيچ نشود خشك ،جزبه آتش راست
حتي روسو قدم فراتر نهاده و معتقد است كه تكوين عادات در كودك ، بلافاصله پس از تولد او آغاز مي شود،وي مي گويد:«تكرار مي كنم ،تربيت آدمي از زمان تولد او شروع مي شود .قبل از سخن گفتن وشنيدن ،به يادگرفتن مشغول است ، تجربه و آزمايش درسها راپيش بيني مي كند .همان دقيقه كه دايه خود رامي شناسد درحقيقت خيلي تحصيل كرده است . اگر ترقي انسان را - در هرقدر هم كه خرفت باشد - از حين ولادت تا آنجا كه رسيده تعقيب نماييد ، از معلومات او متحير خواهيد شد (حجتي ،اسلام وتعليم وتربيت ،ج 1،264)
دكتر الكسيس كارل ، فيزيولوژيست ،جراح و زيست شناس معروف فرانسوي ، براين باور است : براي آنكه تعليم و تربيت مفيد افتد، بايد خيلي زودتر ازآنچه عموماً امروز مي كنند ، شروع شود. يعني از هفته هاي اول بعد از تولد ، ابتدا بايد به مسائل فيزيولوژيكي منحصر شود. و بعد ازسال اول به مسائل رواني توجه شود. ارزش زمان براي كودك و پدر و مادرش يكسان نيست . يك روز در يك سالگي ، خيلي طولاني تر از يك روز در 30 سالگي است .
و شايد، شش برابر حوادث فيزيولوژيكي و رواني راشامل است . بنابر اين ،نبايد چنين دوران پرمايه كودكي را بدون كشت گذاشت . محتملاً، درطول 6 سال اول زندگي نتيجه اجراي مقررات زندگي قطعي تر است ( كارل، راه رسم زندگي ،118).
اما برخلاف معتقدات روانشناسان غربي، كه تربيت كودك را از هفته هاي اول بعد از تولدمي دانند ، ديدگاه اسلامي آن را خيلي جلوتر و حتي به دوران قبل از انعقاد نطفه در رحم مادر مرتبط مي شناسد.
براين اساس ، بيانات پيشوايان دين مبين اسلام ،مشحون از دستورها و مقررات خاصي است كه هم درباره آداب نكاح ومجامعت تذكراتي داده و هم به تاثير آن دستورها به شكل بندي بهداشت جسمي وروان كودك چه درشكم مادر و چه بعد از تولد تاكيدكرده است .بايد دانست كه اسلام درباب تعليم و تربيت ، فراتر از ديگران انديشيده است ، براين ديدگاه پا مي فشارد كه : « السعيد من سعد في بطن امه، والشقي من شقي في بطن امه» ( نيكبخت كسي است كه دررحم مادر به نيكبختي رسيده است ، و بدبخت كسي است كه درشكم مادر به بدبختي رسيده است »(محمدي ري شهري ، ميزان الحكمة ،ج 5 ،129 ).
بنابر اين بايد در نظر داشت كه براي مسجدي بارآوردن كودك و اهل نماز كردن او ، والدين به طي چنين مسيري نياز دارند، زيرا كارآمد ترين و پربازده ترين مرحله پرورش كودك - مطابق با اخلاق اسلامي و عادات نيكوي فردي و اجتماعي - همين دوران كودكي اواست . كودك درچنين مرحله اي ، آمادگي پذيرش هرگونه اخلاق ، آداب و عادات را به راحت ترين وجه دارد.
راسل مي گويد : « سرعتي كه طفل شيرخوار دركسب عادت به كار مي برد، شگفت آور است . كسب هرگونه عادت بد، سدي در برابر كسب عادات خوب دراوايل كودكي خواهد بود. به همين جهت ، تكوين عادت در اوايل كودكي ، بسيار مهم به شمار مي رود چه اگر عادتهاي اولي نيك باشد ، درآينده از تشويقهاي بي پايان نجات خواهيم يافت به علاوه عادتي كه درآغاز عمر كسب مي شوند، در دورهاي بعدي زندگي پايدار مي مانند و همانند غرايز ، مؤثر و مسلط خواهند بود. و عادات منافي با آنها كه بعدها كسب مي شوند ممكن نيست به آن درجه از تاثير و تسلط برسند . ازاين رو ، عادات نخستين بايد مورد توجه كامل قرار گيرند» ( فلسفي ، اخلاق، ج1، 277).
انجام دادن مداوم تكاليف ديني و برخي از اعمال عبادي در اسلام بويژه نماز ، به تمرين در دوران كودكي نياز دارد، تا پس از طي مراحل رشد جسماني و رسيدن به حد بلوغ، در برگزاري آن احساس سنگيني و مسامحت بيجا به وجود نيايد و احياناً به ترك آن منجر نشود.
در روايتي از امام صادق (ع) به نقل از پدر بزرگوارش ،چنين نقل شده است : كان علي بن الحسين (ع)يأمر الصبيان ان يصلواالمغرب و العشاء جميعاً و الظهر و العصر جميعاً فيقال له يصلون في غير وقتها ، فيقول هو خير من ان يناموا فيها (حضرت امام زين العابدين (ع) همواره بچه ها را به برگزاري نماز مغرب و عشاء و ظهر و عصر ، فرمان مي دادند . به حضرت گفته مي شود كه بچه ها نماز را درغير وقت آن مي خوانند . پس ايشان مي فرمايند : آن بهتر از اين است كه در وقتش بخوابند) ( نوري ،مستدرك الوسائل ، ج3، 19).
مراد امام اين است كه آنان تكليفي دراين خصوص ندارند بلكه منظور عادت وتمرين دادن آنان به نماز و رفع احساس سنگيني نسبت به نماز است . ازجمله قوانين سودمندي كه دانشمندان تعليم و تربيت به آن رسيده اند « قانون ممارست و تكرار» و «قانون تشويق» است .
ثورنديك« Thorandike » متوجه اهميت اين قانون شد كه اعاده و تكرار هرامري ، به حفظ آن منجرمي‌گردد. و به عكس ، اهمال در تكرار ، موجب فراموشي و نسيان خواهد بود. (حجتي ،اسلام و تعليم و تربيت ،ج2،220).
اين قانون ،همان سخني است كه مولي الموحدين حضرت علي (ع) درجملات كوتاه خود 1400 سال قبل فرمودند:« العادة طبع ثان» (عادت ،سرشت دوم است) (آمدي ،تصنيف غررالحكم و در رالكلم ،322).
« للعادة علي كل انسان سلطان عادت براي انسانها به منزله پادشاه و فرمانرواست آمدي ،(تصنيف غررالحكم و دررالكلم،322)
«الفضيلة‌غلبة العادة » فضيلت نتيجه پيروزي برعادت است )(آمدي،تصنيف غررالحكم و دررالكلم ،322).
با اهتمام و التفاوت به نقش عادات در زندگي معنوي آينده كودكان است كه ماهمواره خواهيم توانست فرزندان خود را به شاهراهاي اسلامي هدايت كنيم و آنان را ازكجرويها و افتادن به دست اندازهاي جاده اي رهايي بخشيم . آنگاه راهزنان فريبنده و مهاجمان بافضولات فرهنگي ، ياراي مقاومت با ايمان و اعتقاد راسخ آنان را نخواهند داشت .
اكنون بجاست اين سئوال مطرح شود : با توجه به اهميت عادتدهي كودكان درمساجد اسلام درقبال مسجد روي كودكان چه ديدگاهي دارد؟
درجواب اين سئوال ،بايد گفت كه درنگاهي به احاديث و روايات وارده با پاسخهاي دوگانه اي مواجه مي شويم :
1- احاديثي كه ورود كودكان را به مسجد مكروه مي شمارد.
2- احاديثي كه دليل برجواز حضور كودكان درمسجد، و تشويق بدان امراست .
در دو سه حديثي كه به طرق مختلف درباب كراهيت حضور كودكان درمساجد وارد شده است صرف نظر از اينكه تقدم و تاري در كلمات آنها مشاهده مي شود چنين است : « جنبوامساجدكم مجانينكم وصبيانكم » (حضرت رسول اكرم (ص) مي فرمايند: از مساجدتان ديوانگان و كودكان خود رادورنگه داريد . (نوري ،مستدرك الوسائل ،ج1، 230)
البته، شماري از علما و اهل سنت از اين حديث حكم عدم جواز ورود كودك را به مسجد استنباط كرده و بدان فتوي داده اند . قابسي از مالك نقل مي كند: اگر كودك درسنين بازي و شيطنت است ،من ورود او را به مسجد جايز نمي دانم ( داغ،تاريخ تعليم وتربيت دراسلام،123)
اما درمقابل اين حديف ما در ماخذ ديني شاهديم كه پيامبر(ص) و اصحاب ، بچه هاي خود را به مسجد مي آورند. نه تنها بچه هاي سه چهارساله بلكه زنان اصحاب با بچه هاي شيرخوار خود در نمازهاي جماعت حاضر مي شدند.
روايات نشان نمي دهند كه پيامبر رحمت (ص) حتي دريك مورد برآنان يا بر والدين آنان نهيب زده يا به آوردن بچه هايشان به مسجد اعتراض كرده باشند . بلكه برعكس ،عكس العملهايي كه حاكي از تشويق و رضايت است ، ازجانب آن حضرت مشاهده مي شد.
ابن عمر درباره پيامبر (ص) چنين مي گويد:« رايت روسل الله (ص) علي المنبر يخطب الناس ، فخرج الحسن فعثر ، فسقط علي وجهه، فنزل علي المنبر يريد اخذه ، فاخذه الناس فاتوا به، قال قاتل الله الشيطان : ان الولد فتنه و الله ماعلمت اني نزلت من المنبر حتي اتيت به »(رسول خدا ص ) را ديدم كه درمنبر براي مردم سخنراني مي كردند ( امام حسن(ع) ) درخروج از مسجد پايش ليز خورد وبه زمين افتاد .حضرت از منبر پايين‌آمد تا او رابگيرد.مردم او را گرفتند و به ايشان دادند .حضرت (ص) فرمودند: خدا شيطان را بكشد. واقعاً فرزند موجب آزمايش است . به خدا قسم ، هيچ متوجه پايين آمدن از منبر نشدم ،تااينكه او به من رسانده شد)هندي كنزالعمال ،ج16، 289
گاهي ، پيغمبر (ص) درحال سجده بودند، كه امام حسن (ع) مي آمدند و برپشت پيامبر (ص) مي نشستند . پيغمبر (ص) به همان حال مي ماندند و سجده را طول مي دادند (شريف قرشي ،زندگاني حسن بن علي (ع) ،ج1، 68)
شبي پيامبر (ص) نماز عشاء مي گذاشتند و سجده اي بسيار دراز به جاآورند . پس از پايان نماز، علت را ازايشان پرسيدند ، پيامبر(ص) فرمودند: پسرم حسن برپشتم سوار بود، و ناراحت بودم كه پياده اش كنم (شريف قرشي،زندگاني حسن به علي (ع) ،ج1، 68)
حتي ابوقتاة انصاري روايتي كه حاكي ازنهايت توجه پيامبر (ص) به كودكان دراثناي نماز است ، نقل مي كند كه شايد براي ما غير منتظره بنمايد . و درصورت صحت روايت ممكن است آن را مغير با اصل حضور قلب در نماز تلقي بنماييم . اوچنين مي گويد :«ان رسول الله (ص)كان يصلي و هو حامل امامه بنت زينب بنت رسول الله (ص) و لابي العاص بن ربيعه بن عبد شمس ،فاذاسجد وضعها و اذا قام حملها »(همانا رسول خدا (ص)و همسر ابي العاص ،را دربغل مي گرفتند و هنگام سجده،او را زمين مي گذاشتند و در قيام،او را برمي داشتند) (عبدالباقي ،اللولو و المرجان ،ج1،109).
دو روايت ديگر كه برحضور كودكان شيرخوار و خردسال در مسجد دلالت مي كند،جالب توجه است .صاحب مستدرك الوسائل ، ازكتاب عدة‌الداعي چنين نقل مي كند: « صلي رسول الله (ص) بالناس يوماًفخفف في الراكعين،فلما انصرف قال له الناس يا رسول الله رأيناك خففت هل حدث فس الصلاة؟ قال : و ماذاك ، قالوا خففت في راكعتين الاخرتين ، فقال اوماسمعتم صراخ الصبي ، وفي حديث آخر: خشيت ان يشتغل به خاطر ابيه» (روزي رسول خدا(ص)بامردم نمازمي گزاردند كه دو ركعت آخر را سبكتر كردند. پس ازاتمام نماز ، مردم گفتند: يارسول الله ، متوجه سبك كردن نمازشديم . آيااتفاقي در نماز روي داد،فرمودند: چطور مگر ؟ گفتند: دوركعت آخر را سبك برگزار كرديد.فرمودند: آيا صداي گريه بچه را نشنيديد؟و درحديث ديگري هست كه فرمودند: ترسيدم فكر پدرش بدان مشغول شود)نوري ،مستدرك الوسائل ،ج6، 503)
رسول خدا(ص) درحديث ديگري نيز مي فرمايند : «اني لاقوم الي الصلوة اريد ان اطول فيها فاسمع بكاء الصبي فاتجوز في صلاتي كراهية ان اشق علي امه»(من به نماز مي ايستم و مي خواهم تا آن را طولاني سازم .پس ،گريه كودكي را مي شنوم.وچون خوش نمي دارم كه برمادر او سخت گيري كنم ،نماز را سبك برگزارمي كنم .(بخاري ،صحيح ،ج1،1397 زبيدي ،مختصرصحيح البخاري ،108 ،بلاغي پيامبر رحمت ،23 .
درحديث ديگري ضمن دلالت برحضور كودكان درمساجد چگونگي شركت آنان درصفوف جماعت ،بدين گونه بيان شده است : «عن جابر،عن ابي جعفر(ع)قال :سألته عن الصيبان اذا صفوا في الصلوه المكتوبة، قال : لاتؤخر و هم عن الصلوة و فرقوا بينهم» (جابر نقل مي كند كه امام باقر(ع) درباره كودكاني كه درنماز واجب حضور مي يابند پرسيدم .حضرت فرمودند:آنان را در اخر صفهاي جماعت باهم نگذاريد ،بلكه جداگانه دربين بزرگسالان پراكنده سازيد)(طباطبائي بروجردي ،جامع احاديث الشيعة، ج 6، 459)
