روش‌های مؤثر در جذب كودك به نماز
روش‌های مؤثر در جذب كودك به نماز سوال «روش‌های مؤثر در جذب كودك به نماز و آموزه های دینی كدام است؟»، دغدغه بسیاری از مادران و مربیان در جامعه امروزی است و از آنجا كه درباره روش‌های موثر در جذب كودك به آموزه‌های دینی سخن فراوان است و بنای ما بر اختصار است، به صورت مختصر چند روش كاربردی كه والدین می‌توانند، با به كارگیری آنها اثر مثبت در نهادینه نمودن نماز در فرزند خود به جا بگذارند، توضیح داده می‌شود.
از روش‌هایی كه امروزه بیشترین خروجی و تاثیر را در جامعه ما دارد می‌توان موارد زیر را نام برد:
الف) الگو دهی
از جمله روش‌های مؤثر و سریعالانتقال مطرح در روانشناسی رشد، روش الگوپذیری است، اگر پدر و مادر، والدین و اولیاء قبل از اینكه بخواهند كودك را با آداب اسلامی آشنا كنند، خود متخلق به اخلاق نبوی و اسلامی باشند و خود عمل كنند، كودك نیز تقلید كرده و عمل خواهد كرد، زیرا از سن 1 تا 7 سال كودك بدون دانستن فلسفه كار صرفاً آن را تكرار می‌كند و این مساله در همه جوامع پذیرفته شده است و حتی نسبت به افراد بزرگسال نیز تاثیرگذار است، لذا در آموزه‌های دینی بر آن تاكید شده است، مثلاً در روایتی از صادق آل محمد علیهم‌السلام آمده است «كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَیرِ اَ لسِنَتِكُم، لِیَرَوا مِنكُم الوَرَعَ وَالجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَیرَ، فَاِنَّ ذلِكَ داعیَةٌ»؛ «مردم را به غیر از زبان خود، دعوت كنید، تا پرهیزكارى و كوشش در عبادت و نماز و خوبى را از شما ببینند، زیرا اینها خود دعوت كننده است».[1]
بنابراین اگر در محیط خانواده فرهنگ نماز گسترش و ژرفا یابد، اگر ترنم نماز فضای خانه را معطر كند، اگر فرزندان پدر و مادر را به قصد نماز بیابند، بی هیچ تردید آنان نیز الگوی خویش را از خانواده خواهند گرفت و انس و الفت با نماز خواهند یافت كه ره آور آن پرهیز از فحشا و منكر و گریز از آلودگی و همسایگی با پاكی و تهذیب صفا و صداقت خواهد بود.
ب) فضاسازی معنوی
فرزندی كه در خانواده‌ای لبریز از یاد و محبت خدا به دنیا می‌آید، هیچ‌گاه نیازی ندارد كه آموزش ویژه برای نماز ببیند، زیرا از همان آغاز تولد در گوشش اذان و اقامه می‌گویند و او را به «صلوه» و «فلاح» و «خیرالعمل» دعوت می‌كنند، در خانه‌ای كه والدین به مناجات شبانه بر می‌خیزند و اهل خانه همگی معتقد و مقید به آداب دینی هستند، چگونه ممكن است فرزندشان گریزان و روی گردان از خدا باشد؟
جابر بن عبدالله انصاری از رسول خدا سوال كرد «یا رسول الله! دانستیم كه چگونه خود را از آتش جهنم نگه داریم؟ با انجام واجبات و پرهیز از محرمات! اما ندانستیم كه فرزندان و خانواده خود را چگونه از آتش جهنم حفظ كنیم؟»، آن حضرت در پاسخ فرمودند:
«1- اعملو الخیر، خود عامل عمل خیر باشید،
2- واذكروهم بالله، یاد خدا را در دل‌هایشان زنده كنید،
3- وامروا هم بالمعروف، (این گونه نباشید كه آنها را رها كنید، بلكه با رفق و مدارا و ملایمت) آنها را به معروف هدایت و راهنمایی كنید؛
4- وانهاهم عن المنكر،(آنها را در میان امواج متلاطم دنیا رها نكنید)بلكه او را از آنچه فساد و تباهی می‌كشد، بازدارید».
وقتی فرزند محبت لازم را داشت، آرام، آرام به این كار انس می‌گیرد، لطف خدا را در نماز در می‌یابد و پرده غفلت برای او كنار می‌رود.
ج) پاسخ به كنجكاوی‌های كودك
كنجكاوی كودك یك ویژگی طبیعی اوست كه پاسخ آن ضمن ایجاد آرامش روحی و روانی كودك، فرصت مناسب در اختیار والدین قرار می‌دهد تا بتوانند رفتارهای مناسب و مطلوب در او به وجود آورند، بر این اساس وقتی كه فرزندان از مادر در مورد مسائل اعتقادی و نماز می‌پرسند، فرصت مناسب برای ما به وجود آورده‌اند، تا بتوانیم با پاسخ‌های مناسب و یا طرح سؤالات مؤثر در او اثر تربیتی بگذاریم، به عنوان مثال وقتی كه فرزندی از پدر یا مادر خود سوال می‌كند « این میوه چقدر شیرین و خوشمزه است، از كجا آمده و یا درست شده است؟، این ماهی چگونه در آب زندگی می‌كند و نمی‌میرد؟، این آسمان و ستاره‌های زیبا را چه كسی آفریده است؟ و هزاران سؤال دیگر، به همین شكل كه همه ناشی از حس كنجكاوی كودك است، از طریق همین سوال‌ها با همان زبان كودكانه كه مناسب دریافت اوست می‌توان او را به سازنده و خالق رهنمون كرد، به او در مقابل همه این داده‌ها و نعمت‌ها آموخت كه چگونه باید تشكر و قدردانی كرد و به نماز به عنوان بهترین شیوه تشكر كردن اشاره كرد.
د) آموزش مستقیم
پدر و مادر باید این را باور كنند كه همان گونه كه در تامین نیازهای مادی كودك مسؤولیت دارند، در قبال تامین نیازهای معنوی نیز موظف هستند، امام باقر علیه‌السلام در یك گفتار حكیمانه مراحل تربیت معنوی فرزندان را شرح داده و چگونگی تربیت آنان را در سنین مختلف بیان می‌دارد، طبق رهنمود آن حضرت، والدین باید در سه سالگی كلمه توحید «لا اله الا الله» را به كودك یاد دهند، در چهار سالگی كلمه رسالت «محمد رسول الله» را به او بیاموزند و در پایان پنج سالگی او را آزمایش كنند، اگر راست و چپ را می‌شناسد، صورتش را به سوی قبله متوجه ساخته و به او بگویند رو به سوی قبله سجده كند، در شش سالگی اجزاء نماز، ركوع و سجده صحیح را یادش دهند تا سن او به آخر سال هفتم برسد، در آن موقع به او بگویند: دست‌ها و صورتش را بشوید و آنگاه به نماز بایستد».[2]
ه) حضور در مجامع و محافل نماز
مشاهدات انسان یكی از عوامل مؤثر در تربیت انسان است، قرآن در آیات متعدد انسان ها را به «دیدن» و «فكر كردن» دعوت می‌كند، بین «دیدن» و «باور كردن» رابطه مستقیم وجود دارد، باید كاری كنیم كه فرزند ما با صحنه‌های گوناگون اقامه نماز و آماده شدن برای اقامه نماز مواجه شود، شركت در نمازهای جماعت مسجد محله، شركت در نماز جمعه و موارد مشابه آن می‌تواند در تقویت روحیه نمازگزاردن فرزندان ما مؤثر باشد.
و) زیبا سازی نماز
انسان یك موجود زیبا دوست است و به دنبال زیبایی‌ها می‌رود و این ویژگی را خداوند در وجود آدمی قرار داده است، به خصوص كودك و نوجوان كه بیش از بزرگسالان زیبایی‌ها را می‌بیند و دوست دارد، با ترتیب دادن یك سجاده زیبا و چادر نمازی قشنگ برای دختران، جانماز و لباس زیبا برای پسران می‌توان رغبت آنها به نماز خواندن و حضور در جمع نمازگزاران را فزونی بخشد، هرقدر والدین بتوانند زیبایی‌ها را با نماز خواندن پیوند بزنند، به همان اندازه موفق‌تر خواهند بود.
ز) تشویق
همان گونه كه قرآن انسان‌ها را به انجام اعمال پسندیده ترغیب می‌كند و از ارتكاب اعمال زشت به شدت بر حذر می‌دارد، سخنان پدر، مادر و مربی نیز باید این گونه باشد، جای جای قرآن كریم وعده به بهشت است كه نمونه‌ای بارز برای تشویق به عبادت است،
پدر و مادر نیز با روش‌های مختلف و وعده برآورده ساختن نیازهای فرزند به اسباب بازی و رفتن به سینما، پارك شادی و ... او را به نماز تشویق كنند، البته این تشویق نباید به گونه‌ای باشد كه فرزند برآورده شدن نیازها را نتیجه نماز بداند كه این آسیب جدی در امر تشویق است.
ح) انسان دائم در معرض فراموشی و اشتباه است
لذا در قرآن كریم مدام سخن از تنبیه خداوند نسبت به افراد ناشایست است، همین تنبیه برای انسان نیاز است تا او را به كار ناشایستش آگاه سازد، برای همین در روایتی از پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله وسلم آمده است « أدب صغار أهل بیتك بلسانك علی الصلاه و الطهور، فاذا بلغوا عشر سنین، فاضرب و لا تجاوز ثلاثا»؛[3] «فرزندان خردسالت را با زبان بر نماز و وضو انس و عادت دهید و آن گاه كه به ده سالگی رسیدند، آنها را به خاطر سستی و سهل انگاری در نماز بزن، ولی از سه ضربه فراتر نرو».
از این روایت استفاده می‌شود كه قبل از ده سالگی، زدن كودك برای نماز جایز نیست،. البته سنی كه بدین منظور مشخص شده، در روایات، متفاوت ذكر شده است -هفت، هشت، نه و سیزده سالگی-بنابراین، لزوم رعایت جانب احتیاط اقتضا دارد كه تا آن جا كه ممكن است از زدن اجتناب كرده و از روش‌های مناسب‌تر استفاده كرد.
اما در مورد تنبیه، توجه به سه نكته زیر الزامی است:
1. روایات اسلامی تنبیه بدنی را فقط در موردی تجویز می‌كند كه جنبه تربیتی و هدایتی داشته باشد، نه این كه هرگاه فرزند به دلخواه پدر و مادر و طبق سلیقه‌های شخصی یا تمایلات نفسانی آنان عمل نكرد، مجاز باشند، او را تنبیه بدنی بكنند؛ زیرا دیگر تنبیه به عنوان عامل بازدارنده از كارهای بد و وادار شدن به كارهای خوب مطرح نیست، بلكه فقط وسیله ای است، برای فرو نشاندن خشم و غضب والدین.
2. والدین مجاز نیستند، كودكان كمتر از هفت سال (و بلكه برای رعایت احتیاط، كودكان كمتر از سیزده سال) خود را برای وادار كردن به نماز خواندن كتك بزنند.
3. حداكثر تنبیه بدنی كودكان شش ضربه است، البته معلم و مربی حق ندارد، بیش از سه ضربه بزند و اگر بیشتر از این اندازه بزند، علاوه بر این كه مرتكب حرام شده، بلكه باید قصاص هم بشود.
آری انسان بر فطرتی پاك آفریده شده است، بنابراین فقط لازم است آن زنگارهایی كه روی آن را پوشانده، كنار زنیم، تحقیقات میدانی حاكی از آن است بیش از 70 در صد افرادی كه میل به نماز ندارند، بر اساس عدم تربیت صحیح خانواده به نماز بی‌رغبت شده‌اند.
پی نوشت‌ها:
[1] كافى، ج 2، ص 78، ح 14
[2] مكارم الاخلاق، ص 222 .
[3]مجموعه ورام، ص358
